ସନ୍ଧି
୧.ହିମାଳୟ ପର୍ବତ ଭାରତବର୍ଷର ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ଅବସ୍ଥିତ ।
୨.ଏହି ପର୍ବତ ‘ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି’ ତଥା ‘ଦେବର୍ଷି’ ମାନଙ୍କର ତପସ୍ୟାସ୍ଥଳୀ ଅଟେ ।
୩.ଏ ରଷିସକଳ ‘ସଦାଚାର’ ସମ୍ପନ୍ନ ଅଟନ୍ତି ଓ ସର୍ବଦା ‘ଜଗଦୀଶ୍ୱର’କ ଚିନ୍ତାରେ ନିମଗ୍ନ ରହିଥାନ୍ତି ।
୪. ଗଙ୍ଗାନଦୀ ମଧ୍ୟ ଏହି ପର୍ବତରୁ ‘ନିର୍ଗତ' ହୋଇଅଛି ।
୫. ‘ଜଗଜ୍ଜନ’ଙ୍କ କଲ୍ୟାଣ ଉଦେଶ୍ୟରେ ସେ ‘ନିରନ୍ତର’ ଦୀର୍ଘପଥ ଅତିକ୍ରମ କରି ବହିଚାଲିଛି ।
ଆସ ଉପର ବାକ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକର ବଡ଼ ଅକ୍ଷରରେ ଲେଖାଯାଇଥିବା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିବା ।
ହିମାଳୟ = ହିମ + ଆଳୟ ବ୍ରହ୍ମର୍ଷି = ବ୍ରହ୍ମ + ଋଷି
ଦେବର୍ଷି = ଦେବ + ଋଷି ସଦାଚାର = ସତ୍ + ଆଚାର
ଜଗଦୀଶ୍ଵର = ଜଗତ୍ + ଈଶ୍ଵର ନିର୍ଗତ = ନିଃ + ଗତ
ଜଗଜ୍ଜନ = ଜଗତ୍ + ଜନ ନିରନ୍ତର = ନିଃ + ଅନ୍ତର
ଏବେ ଆମେ ଦେଖୁଲେ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ଲେଖାଏଁ ଶବ୍ଦର ମିଳନରେ ଗଠିତ ହୋଇଛି । ଏହି ମିଳନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଏଥିରେ ଥିବା ପୂର୍ବଶବ୍ଦର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣଟି ଶବ୍ଦର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ମିଳିତ ହୋଇଛି ବା ବର୍ଣ୍ଣ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ସହିତ ମିଶି ଯାଇଛନ୍ତି । ଏ ପ୍ରକାର ମିଳନକୁ ସନ୍ଧି କୁହଯାଏ । ଏଥିରୁ ଆମେ ଜାଣିଲେ;
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ ଓ ପରପଦର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।
ସନ୍ଧି ତିନି ପ୍ରକାରର ଯଥା :- ସ୍ଵରସନ୍ଧି, ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି ଓ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ।
ସ୍ୱରସନ୍ଧି :
ଋଷି କମ୍ବଳାସନରେ ବସିଛନ୍ତି ।
ରବୀନ୍ଦ୍ର ଘରକୁ ଯାଉଛି ।
କମ୍ବଳାସନ = କମ୍ବଳ + ଆସନ
ରବୀନ୍ଦ୍ର = ରବି + ଇନ୍ଦ୍ର
ଉପରେ ଦିଆଯାଇଥିବା କମ୍ବଳର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ ହେଉଛି (ଳ୍+ଅ) ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଅ’ ଓ ଆସନର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣ ହେଉଛି ‘ଆ’ । ଏହି ଅ’ ସହିତ ‘ଆ’ର ମିଳନ ଘଟି ‘ଆ’ ହୋଇଛି । ସୃଷ୍ଟ ‘ଆ' ଧ୍ୱନିଟି ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି ।
ସେହିପରି ‘ରବି’ର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ ହେଉଛି ‘ଇ’ । ଏଠାରେ ‘ଇନ୍ଦ୍ର’ ସହିତ ଥିବା ‘ଇ’ର ମିଳନ ଘଟି ‘ଈ’ ଜାତ ହୋଇଛି ଓ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି । ଆମେ ଦେଲେ ଯେ ଉଭୟସ୍ଥାନରେ ସ୍ଵରବର୍ଣ ସହ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନ ଘଟିଛି । ଏଥିରୁ । ଜଣାଗଲା ଯେ –
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷ ସ୍ଵରବର୍ଣ ସହିତ ପରପଦର ପ୍ରଥମ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ । ସ୍ଵରସନ୍ଧି କୁହାଯାଏ ।
ଏହି ସ୍ଵରସନ୍ଧିର ବିଭିନ୍ନ ରୂପକୁ ଆସ ଦେଖୁବା ।
୧. (କ) ଅ+ଅ = ଆ
ଦେବ+ଅସୁର = ଦେବାସୁର,
ଶ୍ଵେତ+ଅମ୍ବର = ଶ୍ଵେତାମ୍ବର
ନୀଳ+ଅଚଳ = ନୀଳାଚଳ
ଗ୍ରାମ+ଅଞ୍ଚଳ = ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ
ଅସ୍ତ+ଅଚଳ = ଅସ୍ତାଚଳ
(ଖ) ଅ+ଆ = ଆ
ସିଂହ+ଆସନ = ସିଂହାସନ
ଗୁଣ+ଆକର = ଗୁଣାକର
ଉଚ୍ଚ+ଆସନ = ଉଚ୍ଚାସନ
(ଗ) ଆ+ଅ = ଆ
ଚିତା + ଅନଳ = ଚିତାନଳ
ସୁଧା + ଅଂଶୁ = ସୁଧାଂଶୁ
(ଘ) ଆ + ଆ = ଆ
ବିଦ୍ୟା + ଆଳୟ = ବିଦ୍ୟାଳୟ
ସୁଧା + ଆକର = ସୁଧାକର
ଉପର ଆଲୋଚନାରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଆ’ ହୁଅନ୍ତି ।
ଏହି ‘ଆ’ ‘ଆ’କାର ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଷ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୨. (କ) ଇ+ଇ = ଈ
ଯତି+ଇନ୍ଦ୍ର = ଯତୀନ୍ଦ୍ର,
ଅତି+ଇବ = ଅତୀବ
(ଖ) ଇ+ଈ = ଈ
ପରି+ଈକ୍ଷା = ପରୀକ୍ଷା
ମୁନି+ଈଶ୍ଵର = ମୁନୀଶ୍ଵର
(ଗ) ଈ+ଇ = ଈ
ମହୀ+ଇନ୍ଦ୍ର = ମହୀନ୍ଦ୍ର
ଶଚୀ+ଇନ୍ଦ୍ର = ଶଚୀନ୍ଦ୍ର
(ଘ) ଈ+ଈ = ଈ
ମହୀ+ଈଶ୍ଵର = ମହୀଶ୍ଵର
ଅବନୀ+ଈଶ = ଅବନୀଶ
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
‘ଇ’ ବା 'ଈ’ ପରେ ‘ଇ’ ବା 'ଈ' ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି (ଦୀର୍ଘ) ଈ’ ହୁଅନ୍ତି ।
ଏହି ‘ଈ’ ଟି ‘ଈ’ କାର ରୂପରେ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୩. (କ) ଉ+ଉ = ଊ
ସୁ+ଉକ୍ତି = ସୂକ୍ତି
ସାଧୁ+ଉଦ୍ୟମ = ସାଧୂଦ୍ୟମ
ସାଧୁ+ଉପଦେଶ = ସାଧୂପଦେଶ
(ଖ) ଉ+ଊ = ଊ
ସିନ୍ଧୁ+ ଉର୍ମି =ସିନ୍ଧୂର୍ମି
ଲଘୁ +ଊର୍ମି = ଲଘୂର୍ମ
(ଗ) ଊ+ଉ = ଊ
ବଧୂ+ ଉକ୍ତି = ବଧୂକ୍ତି
(ଘ) ଊ+ଊ = ଊ
ଭୂ+ଊର୍ଦ୍ଦ୍ୱ = ଭୂର୍ଣ୍ଣ
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ' ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି (ଦୀର୍ଘ) ‘ଊ’ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ‘ଊ’ ଉକାର ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୪. (କ) ଅ+ଇ = ଏ
ଶୁଭ+ଇଚ୍ଛା = ଶୁଭେଚ୍ଛା
ସୁର+ଇନ୍ଦ୍ର = ସୁରେନ୍ଦ୍ର
(ଖ) ଅ+ଇ = ଏ
ଗଣ+ଈଶ = ଗଣେଶ
ଦେବ+ଈଶ = ଦେବେଶ
(ଗ) ଆ+ଇ = ଏ
ମହା+ଇନ୍ଦ୍ର = ମହେନ୍ଦ୍ର
ଯଥା+ଇଚ୍ଛା = ଯଥେଚ୍ଛା
(ଘ) ଆ+ଈ = ଏ
ରମା+ଈଶ = ରମେଶ
ମହା+ଈଶ୍ଵର = ମହେଶ୍ଵର
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଇ’ ବା ଈ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଏ’ ହୁଅନ୍ତି ।
ଏହି ‘ଏ’ ଧ୍ୱନିଟି ‘ଏ’ କାର ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଷରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୫. (କ) ଅ+ଉ = ଓ
ଲମ୍ବ+ଉଦର = ଲମ୍ବୋଦର
ପୁରୁଷ+ ଉତ୍ତମ = ପୁରୁଷୋତ୍ତମ
(ଖ) ଅ+ ଊ = ଓ
ନବ+ଊଢ଼ା (ନବ ବିବାହିତା) = ନବୋଢ଼ା
ଚଳ+ଊର୍ମି = ଚଳୋର୍ମି
(ଗ) ଆ + ଉ = ଓ
ମହା+ଉଦ = ମହୋଦଧି
ଗଙ୍ଗା+ଉଦକ = ଗଙ୍ଗୋଦକ
(ଘ) ଆ+ଊ = ଓ
ମହା+ଊର୍ମି = ମହୋର୍ମ
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
'ଅ' ବା 'ଆ’ ପରେ ‘ଊ’ ବା ‘ଉ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି 'ଓ' ହୁଅନ୍ତି । ଏ ଓ’ ଧ୍ୱନିଟି ଓ’ କାର ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୬. (କ) ଅ+ୠ = ଅର୍
ସପ୍ତ +ଋଷି = ସପ୍ତର୍ଷି
ଦେବରଷି = ଦେବର୍ଷ
(ଖ) ଆ+ୠ = ଅର୍
ରାଜା+ରଷି = ରାଜର୍ଷି
ମହା+ରଷି = ମହର୍ଷି
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ୠ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି 'ଅର୍' ହୁଅନ୍ତି ।
ଏହି ‘ଅର୍’ର ‘ଅ’ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣ ଓ ‘ର୍’ ରେଫ୍ ହୋଇ ପରବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୭. (କ) ଅ+ଏ = ଐ
ହିତ + ଏଷୀ = ହିତୈଷୀ
ଜନ+ ଏକ = ଜନୈକ
(ଖ) ଅ + ଐ = ଐ
ଅତୁଳ+ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ = ଅତୁଳୈଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ
(ଗ) ଆ+ଏ = ଐ
ତଥା+ ଏବ = ତଥୈବ
(ଘ) ଆ + ଐ = ଐ
ମହା + ଐଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟ = ମହୈଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
‘ଅ’ ବା ‘ଆ’ ପରେ ‘ଏ’ ବା ‘ଐ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ’ଐ, ହୁଅନ୍ତି ।
ଏହି ‘ ଐ’ ଐକାର ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୮. (କ) ଅ+ଓ = ଔ
ଜଳ+ଓଘ(ତରଙ୍ଗ) = ଜଳୌଘ
(ବ୍ୟତିକ୍ରମ-ବିମ୍ବ+ଓଷ୍ଠ = ବିମ୍ବୋଷ୍ଠ)
(ଖ) ଅ+ଔ =ଔ
ବନ+ଔଷ = ବନୌଷଧି
(ଗ) ଆ +ଓ = ଐ
ମହା+ଓଜ(ତେଜ) = ମହୋଜ (ଘ) ଆ+ଔ = ଐ
ମହା+ଔଷଧ = ମହୋଷଧ
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
'ଅ' ବା 'ଆ’ ପରେ 'ଓ' ବା ଔ' ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି 'ଔ' ହୁଅନ୍ତି ।
ଏହି ଔ’, ଔ’କାର ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୯. (କ) ଇ+ଅ = ୟ
ପ୍ରତି+ଅହ = ପ୍ରତ୍ୟହ
(ଖ) ଇ+ଆ = (ୟ+ଆ) = ୟା,
ଇତି+ଆଦି = ଇତ୍ୟାଦି
(ଗ) ଈ+ଅ = ୟ
ସୂଚି+ଅଗ୍ର = ସୂତ୍ୟଗ୍ର
(ଘ) ଈ+ଉ = (ୟ+ଉ)=ୟୁ
(ଅଭି+ଉଦୟ = ଅଭ୍ୟୁଦୟ)
ଏଥିରୁ ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ,
‘ଇ’ ବା 'ଈ’ ପରେ ‘ଇ’ ବା ଈ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ‘ଇ’ ବା 'ଈ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ୟ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ୟ’ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ୍ ମିଳିତ ହୋଇ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
୧୦. ଉ+ଅ= ୱ
ଅନୁ+ଅୟ = ଅନ୍ୱୟ
ଉ+ଏ= ୱ+ ଏ = ୱେ
ଅନୁ+ ଏଷଣ = ଅନ୍ୱେଷଣ
ଉ+ଆ = ୱ+ଆ =ୱ
ସୁ+ଆଗତ = ସ୍ଵାଗତ
ବହୁ+ଆଡ଼ମ୍ବର = ବହ୍ୱାଡମ୍ୱର
ବଧୂ+ଆଦି = ବଧ୍ୱାଦି
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ପରେ ‘ଉ’ ବା ‘ଊ’ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ଉ' ବା 'ଊ' ସ୍ଥାନରେ ‘ୱା’ ହୁଏ ।
ଏହି ‘ୱା’ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ମିଳିତ ହୋଇ ପୂର୍ବବର୍ଣ୍ଣରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ।
୧୧.ଏ+ଅ= ଅୟ
ନେ+ଅନ = ନୟନ
ଐ+ଅ= ଆୟ
ନୈ+ଅକ = ନାୟକ
ଗୈ+ଅକ = ଗାୟକ
ଏଥିରୁ ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ,
‘ଏ’ ବା ‘ୱା’ ପରେ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ଏ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅୟ’ ଓ ‘ୱା’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଆୟ' ହୁଏ ।
ଏହି ‘ଅୟ’ ଓ ‘ଆୟ’ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ।
୧୨. ଓ+ଅ = ଅବ୍
ଭୋ+ଅନ = ଭବନ
ପୋ+ଅନ = ପବନ
ଔ+ଉ = ଅବ୍+ଉ = ଆବୁ
ଭୌ+ଉକ = ଭାବୁକ
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
'ଓ’ ବା ଔ’ ପରେ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ଥିଲେ ‘ଓ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଅବ୍’ ଓ 'ଔ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଆବ୍’ ହୁଏ ।
ଏହି ଅର୍' ଓ 'ଆକ୍ ସହିତ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵର ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – (ଗୋ+ଅକ୍ଷ = ଗବାକ୍ଷ)
ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି :
(କ) ‘ସଚ୍ଚରିତ୍ର’ ହେଉଛି ଶିଷ୍ୟର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭୂଷଣ ।
(ଖ) ଶ୍ଵେତକେତୁଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରିବା ପାଇଁ ଉଦ୍ଦାଳକ ‘ସଦିଚ୍ଛା’ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ।
ଆସ ଉପରବାଜ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକରେ ଥିବା ବଡ଼ ଅକ୍ଷରର ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖୁବା ।
ସଚ୍ଚରିତ୍ର=ସତ୍+ଚରିତ୍ର
ସଦିଚ୍ଛା = ସତ୍ + ଇଚ୍ଛା
ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟି ଏହି ଧାରାରେ ଗଠିତ ହୋଇଛି । ‘ସଚ୍ଚରିତ୍ର’ରେ (ତ୍+ଚ) ଅର୍ଥାତ ପୂର୍ବପଦ ‘ସତ୍’ର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ 'ସତ୍’ ଓ ପରପଦ ‘ଚରିତ୍ର’ର ପ୍ରଥମବର୍ଷ ‘ଚ’ ଦୁଇଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନ ଘଟିଛି ।
ସେହିପରି ‘ସଦିଚ୍ଛା’ ଶବ୍ଦରେ (ତ୍+ଇ) ଅର୍ଥାତ ପୂର୍ବପଦ ‘ସତ୍’ର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ ‘ତ୍ ସହିତ ପରପଦ ‘ ଇଚ୍ଛା’ର ପ୍ରଥମବର୍ଣ ‘ଇଚ୍ଛା’ର ମିଳନ ଘଟିଛି । ଏଠାରେ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣସହ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନ ଘଟିଛି ।
ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
ପରସ୍ପର ସନ୍ନିହିତ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ ସହିତ ପରପଦର ପ୍ରଥମ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ବା ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନକୁ ବ୍ୟଞ୍ଜନ ସନ୍ଧି କହନ୍ତି । ନିମ୍ନରେ ଏହାର ବିଭିନ୍ନ ରୂପ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।
ଆସ ସେଗୁଡ଼ିକୁ ଜାଣିବା ।
ଦିକ୍ + ଅନ୍ତ = ଦିଗନ୍ତ
ବା+ଈଶ = ବାଗୀଶ
ଉତ୍+ଯାପନ = ଉଦ୍ଯାପନ
ଣିଚ୍+ଅନ୍ତ = ଣିଜନ୍ତ
ଦିକ୍+ଗଜ = ଦିଗଗଜ
ଦିକ୍+ବଳୟ = ଦିଗ୍ବଳୟ
ଉତ୍+ଘାଟନ = ଉଦ୍ଘାଟନ
ଜୟତ୍+ରଥ = ଜୟଦ୍ରଥା
ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣ ପରେ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ ଚତୁର୍ଥ ବର୍ଣ୍ଣ କିମ୍ବା ଯ, ର, ଳ, ବ, ହ ଥିଲେ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷରେ ଥିବା ପ୍ରତିବର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଥମବର୍ଣ୍ଣ ସେହିବର୍ଗର ତୃତୀୟବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ।
ଏହି ସୂତ୍ରରେ ବାଗାଡ଼ମ୍ବର, ଉଦ୍ବେଗ, ସଦ୍ବଚନ, ଭବଦୀୟ, ସଦାନନ୍ଦ ଆଦି ଶବ୍ଦ ଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ଗଢ଼ାଯାଇପାରିବ ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ – (ଯାବତ୍+ଇୟ=ଯାବତୀୟ) ।
୨. ଚଳତ୍ +ଚିତ୍ର=ଚଳଚ୍ଚିତ୍ର (ତ୍+ଚ+ଇ) (ଚ୍+ଚ+ଇ) = ଚ୍ଚି
ଉତ୍+ଚାରଣ = ଉଚ୍ଚାରଣ, ଉତ୍+ଛନ୍ନ=ଉଚ୍ଛନ୍ନ (+ଛି) = (ତ୍+ଛ) = ଚ୍ଛ
ଉତ୍+ଛେଦ = ଉଚ୍ଛେଦ (ତ୍+ଛି+ଏ) = (ଚ୍+ଛି+ଏ) = ଚ୍ଛେ
ବିପଦ୍+ଚୟ = ବିପଚ୍ଚୟ (ଦ୍+ଚ) = (ଚ୍+ଚ) = ଚ୍ଚ
ତଦ୍+ଛବି = ତଚ୍ଛବି (ଦ୍+ଛି) = (ଚ୍+ଛ) = ଚ୍ଛ
‘ତ’ ବା ‘ଦ’ ପରେ ‘ଚ’ ବା ଛ’ ଥିଲେ ‘ତ’ ବା ‘ଦ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଚ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଚ’ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଷ ସହିତ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୩. ଉତ୍+ଜ୍ୱଳ=ଉତ୍କଳ (ତ୍+ଜ) = (ଜ୍+ଜ+ୱ) = ଜ୍ଜ୍ୱ(ବା) = ଜ୍ଜ୍ୱ
ଜଗତ୍+ଜନନୀ = ଜଗଜନନୀ (ତ୍+ଜ୍) = (ଜ୍+ଜ) = ଜ୍ଜ
ବିପଦ୍+ଜନକ = ବିପଜ୍ଜନକ (ଦ୍+ଜ) = (ଜ୍+ଜ) = ଜ୍ଜ
ବୃହତ୍ + ଝଟିକା = ବୃହଜ୍ଝିଟିକା (ତ୍+) = (ଜ୍+ଝ) = ଜ୍ଝ
ବିପଦ୍+ଝଟିକା = ବିପଦଝଟିକା (ଦ୍+ଝ୍) – (ଜ୍+ଝ୍) = ଜଝ୍
‘ତ' ବା 'ଦ’ ପରେ ‘ଡ' ଥିଲେ ‘ତ’ ବା ‘ଦ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଜ୍ ହୁଏ ।
ଏ ‘ଜ୍’ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ଯୁକ୍ତ ହୁଏ ।
୪. ଉତ୍+ଡୀନ = ଉଡ୍ଡୀନ (ଉଡ୍ଡୀନ) (ତ୍+ଡ୍+ଈ) = (ଡ୍+ଡ୍+ଈ) = ଡ୍ଡୀ
ତଦ୍+ଡିଣ୍ଡିମ = ତଡ୍ଡିଣ୍ଡିମ(ଦ୍+ଡ୍+ଇ) = (ଡ୍+ଡ୍+ଇ) = ଡ୍ଡି, ଡ୍ଡି
ତ’ ବା ‘ଦ’ ପରେ ‘ଡ’ ଲେ ‘ତ’ ବା ‘ଦ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଡ’ ହୁଏ ।
ଏହି ‘ଡ’ ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଣ ସହିତ ଯୁକ୍ତହୁଏ ।
୫.ଉତ୍+ହାର = ଉଦ୍ଧାର
ତଦ୍+ହିତ = ତଦ୍ଧିତ
ଉତ୍+ହତ = ଉଦ୍ଧତ
‘ତ’ ବା ‘ଦ’ ପରେ ‘ହ’ ଥିଲେ ଦୁହେଁ ମିଶି ‘ଦ୍ଧ’ ହୁଅନ୍ତି ।
୬. ଉତ୍ + ଲେଖ = ଉଲ୍ଲେଖ ତ ବା ‘
‘ତ’ ବା ଦ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଲ’,ଏହି ‘ଲ’ ପରବର୍ତ୍ତୀ ‘ଲ’ ସହିତ ମିଳିତହୁଏ ।
୭.ଉତ୍ + ଶୃଙ୍ଖଳ = ଉଚ୍ଚୃଙ୍ଖଳ (ତ୍+ଶ୍ୱ+ୠ) = (ଚ୍+ଛ+ୠ) = ଛୃ
ଉତ୍+ଶ୍ଵାସ= ଉଚ୍ଛାସ (ତ୍+ଶ+ୱା) = (ଚ୍+ଶ+ୱା) = ଚ୍ଛ୍ୱା
ବିପଦ୍+ଶଙ୍କା = ବିପଚ୍ଛଙ୍କା (ଦ୍+ଶ) = (ଚ୍+ଛି) = ଚ୍ଛ
‘ତ’ ବା ‘ଦ’ ପରେ ‘ଶ’ ଥିଲେ ‘ତୁ ବା ‘ତ୍’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଦ୍' ହୁଏ ଓ ‘ଶ ସ୍ଥାନରେ ‘ଛ’ ହୁଏ । ଏହି ‘ଚ୍' ଓ 'ଛୁ ମିଶି ‘ଛ୍’ ହୁଅନ୍ତି ।
୮. ଜଗତ୍+ନାଥ = ଜଗନ୍ନାଥ (ତ୍+ନ)= (ନ୍+ନ) = ନ୍ନ+ଆ = ନ୍ନା୍
ବାକ୍+ମୟ = ବାଙ୍ମୟ(ବାଙ୍ମୟ)
ମୃତ୍+ମୟ = ମୃଣ୍ମୟ
ଚିତ୍+ମୟ = ଚିନ୍ମୟ
ଜଗତ୍+ମୋହନ = ଜଗନ୍ମୋହନ
ପରପଦର ପ୍ରଥମ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ନ’ ବା ‘ମ’ ହୋଇଥିଲେ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷବର୍ଣ୍ଣ ଯେଉଁ ବର୍ଗର ହୋଇଥାଏ; ତା’ ସ୍ଥାନରେ ସେହିବର୍ଗର ପଞ୍ଚମ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ଓ ତାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ଯୁକ୍ତହୁଏ ।
ସମ୍+ଚୟ = ସଞ୍ଚୟ,
ସଂଚୟ (ମ୍+ଚ) = (ଞ୍ଜ୍+ଚ) = ଞ୍ଚ
ସମ୍+ଜୟ = ସଞ୍ଜୟ, ସଂଜୟ
ସମ୍+ବାଦ = ସମ୍ବାଦ, ସଂବାଦ
ସମ୍+ଗ୍ରହ = ସଂଗ୍ରହ
ସମ୍+ବଳ = ସମ୍ବଳ, ସଂବଳ
‘ମ’ ପରେ ଯେଉଁ ବର୍ଗର ବର୍ଣ୍ଣ ଥାଏ, ‘ମ’ ସ୍ଥାନରେ ସେହି ବର୍ଗର ପଞ୍ଚମବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ; ବିକଳ୍ପରେ ‘ମୁଁ'
ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ୱାର ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ ।
୧୦. ସମ୍+ସାର = ସଂସାର
ସମ୍+ଶୋଧନ = ସଂଶୋଧନ
ସମ୍+ରକ୍ଷଣ = ସଂରକ୍ଷଣ
ସମ୍+ହତି = ସଂହତି
‘ମ୍’ ପରେ ଅବର୍ଗ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣଥିଲେ, ‘ମ୍’ ସ୍ଥାନରେ ଅନୁସ୍ୱାର ହୁଏ ।
୧୧. ତୁଷ୍ +ତ = ତୁଷ୍ଟ
ଷଷ୍+ଥ = ଷଷ୍ଠ
ଶିଷ୍ = ଶିଷ୍ଟ
‘ଷ’ ପରେ ‘ତ’ ଥିଲେ ‘ତ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଟ’ ଓ ‘ଥ’ ଥିଲେ ‘ଥ’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଠ’ ହୁଏ ।
୧୨. ସମ୍+କୃତି = ସଂସ୍କୃତି
ପରି+କାର = ପରିଷ୍କାର
ସମ୍+କାର = ସଂସ୍କାର
‘ସମ୍’ ଓ ‘ପରି’ ଉପସର୍ଗ ପରେ ‘କୃ’ ଧାତୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ କାର, କୃତି, କରଣ ପ୍ରଭୃତି ପଦ ରହିଲେ ‘ସ୍’ ବର୍ଣ୍ଣର ଆଗମନ ହୁଏ ଏବଂ ତାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ବର୍ଣ୍ଣ ସହିତ ଯୁକ୍ତହୁଏ । ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ‘ସ’ ଷ’ ତ୍ୱବିଧି ଅନୁଯାୟୀ ‘ଷ’ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
୧୩. ଆପଦ୍+କାଳ = ଆପତ୍କାଳ (ଆପତ୍କାଳ)
ତଦ୍+ପର = ତତ୍ପର (ତତ୍ପର)
କ୍ଷୁଧ୍+ପିପାସା = କ୍ଷୁତ୍ପିପାସା
‘ଦ୍’ ଓ ଧ' ପରେ କ, ଖ, ପ, ଫ, ସ ମଧ୍ୟରୁ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ ରହିଲେ ‘ଦ୍’ ବା ‘ଧ୍’ - ‘ତ’ରେ ପରିଣତ ହୁଏ ।
୧୪. ଅନୁ+ଛେଦ = ଅନୁଚ୍ଛେଦ
ପରି+ଛଦ = ପରିଚ୍ଛଦ
ବି+ଛେଦ = ବିଚ୍ଛେଦ
ଆ+ଛାଦନ = ଆଚ୍ଛାଦନ
‘ଛ’ ପରେ ଥିଲେ ପୂର୍ବପଦର ଅନ୍ତସ୍ଥିତ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ପରେ 'ଚ୍’ର ଆଗମ ହୁଏ । ଏହି ‘ଚ୍’ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଛି’ମିଶି ‘ଛ’ ହୁଅନ୍ତି ।
ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି :
ପ୍ରାତର୍ = ପ୍ରାତଃ
ଅନ୍ତର୍ = ଅନ୍ତଃ
ଦୁର୍ = ଦୁଃ
ନିର୍ = ନିଃ
ମନସ୍ = ମନଃ
ଯଶସ୍ = ଯଶଃ
ତେଜସ୍ = ତେଜଃ
ରଜସ୍ = ରଜଃ
ଉପର ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଆମେ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଜଣାପଡୁଛି ଯେ ‘ର୍’ ଆଉ ‘ସ୍’ ହେଉଛନ୍ତି ବିସର୍ର ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ରୂପ ।
(କ) ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟର ଗତିବିଧିକୁ ନିରୀକ୍ଷଣ କଲେ ।
(ଖ) କର୍ଭବ୍ୟରେ ଅବହେଳା କଲେ ପଛରେ ମନସ୍ତାପ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ।
ଆସ, ଉପର ବାକ୍ୟ ଦୁଇଟିରେ ଥିବା ବଡ଼ ଅକ୍ଷର ବିଶିଷ୍ଟ ଶବ୍ଦ ଦୁଇଟିର ଗଠନ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ଦେଖୁବା ।
ନିରୀକ୍ଷଣ = ନିଃ+ଈକ୍ଷଣ (ନିଃ = ନିର୍+ଈକ୍ଷଣ) = (ର୍+ଈ) = ରୀ
ମନସ୍ତାପ = ମନଃତାପ (ମନଃ = ମନସ୍+ତାପ) = (ସ୍+ତ) = ସ୍ତା
ଏଥିରେ ଆମେ ଦେଖୁଲେ ଯେ ପ୍ରଥମଶବ୍ଦ ‘ନିରୀକ୍ଷଣ’ରେ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷରେ ଥିବା ‘ଃ’ ସହିତ ପରପଦର ଆଦ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣ ‘ଇ’ ବା ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନ ହେଲା । ସେହିପରି ଦ୍ୱିତୀୟ ‘ମନସ୍ତାପ’ରେ ପୂର୍ବପଦର ଶେଷରେ ଥିବା ‘ଃ' ସହିତ ପରପଦର ଆଦ୍ୟରେ ଥିବା ‘ତ’ ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର ମିଳନ ହେଲା । ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ଯେ,
ପୂର୍ବପଦର ଶେଷରେଥିବା ବିସର୍ଗ(ଃ) ସହିତ ପରପଦର ପ୍ରଥମରେ ଥିବା ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ରଣ୍ଣର ମିଳନ ହେଲେ ବିସର୍ଗ ସନ୍ଧି ହୁଏ ।
ଆସ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହୋଇଥିବା ତା’ର ବିଭିନ୍ନ ରୂପକୁ ଦେଖୁବା ।
୧.ନଭଃ+ଚର = ନଭଶ୍ଚର (ନଭଃ = ନଭସ୍+ଚର) = (ସ୍+ଚ) = (ଶ୍+ଚ ) = ଶ୍ଚ
ନିଃ+ଚୟ = ନିଶ୍ଚୟ, ଦୁଃ+ଚିନ୍ତା= ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା
ଶିରଃ+ଛେଦ = ଶିରଶ୍ଥେଦ = (ଃ+ଛ) = (ସ୍+ଛି) = (ଶ+ଛ) = ଶ୍ଥ
ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ଚ' ବା 'ଛ' ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ 'ଶ' ହୁଏ ।
୨. ଧନୁ+ଟଙ୍କାର =ଧନୁଷ୍ଟଙ୍କାର (ଃ+ଟ) =ଷ୍+ଟ ) = ଷ୍ଟ
ବିସର୍ଗପରେ 'ଟ' ବା 'ଠ' ଥିଲେ ବିସର୍ଗସ୍ଥାନରେ 'ଷ' ହୁଏ ।
୩. ମନଃ+ତାପ=ମନସ୍ତାପ (ଃ+ତା) = (ସ୍+ତା) = ସ୍ତା
ଦୁଃ+ତର=ଦୁସ୍ତର(ଃ+ତ) = (ସ୍+ତ) = ସ୍ତ
ବିସର୍ଗ ପରେ ‘ତ’ ବା 'ଅ' ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ‘ସ' ହୁଏ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଗର ପ୍ରଥମ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟ ବର୍ଣ୍ଣ ଅର୍ଥାତ୍ – କ,ଖ, ଚ,ଛ, ଟ,ଠ, ତ,ଥ,ପ,ଫ ହେଉଛନ୍ତି ଅଘୋଷଧ୍ୱନିର | ‘ସ’-ରୂପୀ ହେଉ ବା ‘ର’ ରୂପୀ ହେଉ ଯେକୌଣସି ବିସର୍ଗ ପରେ ଉପଯୌକ୍ତ ଅଘୋଷଧ୍ୱନିର ବର୍ଣ୍ଣଥିଲେ ସ୍ଥାନରେ ‘ସ୍' ଆଗମ ହୁଏ । ଏହି ‘ସ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ 'ଶ' ଓ ‘ଷ’ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ଆହୁରି ମନେରଖବାକୁ ହେବ ଯେ – ‘ସ’-ରୂପୀ ବିସର୍ଗ ସ’ ହେବାରେ ପ୍ରତିବନ୍ଧକ ସୃଷ୍ଟି ହେଉନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ବିଶେଷକରି ଦେଖୁବାର କଥା ହେଉଛି ‘ର୍'-ରୂପୀ ବିସର୍ଗର ‘ସ୍-କୁ ରୂପାନ୍ତର । ଉଦାହରଣ- ଦୁଃ=ଦୁର୍+ଚିନ୍ତା = ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା ଏଠାରେ ଦୁର୍ଚିନ୍ତା' ନ ହୋଇ ‘ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତା ହେଲା କାରଣ- 'ଚ' ହେଉଛି ଅଘୋଷ । ସେହିପରି - ନିଃ = ନିର୍+ବ = ନିଶ୍ଚୟ । ଏଠାରେ ନିର୍ଚ୍ଚୟ ନହୋଇ ନିଶ୍ଚୟ ହେଲା । (ବ୍ୟତିକ୍ରମ = ଚତୁଃ+ଥ = ଚତୁର୍ଥ)
୪. । ଶିରଃ+ବ୍ୟଥା = ଶିରୋବ୍ୟଥା
ମନଃ+ବାଞ୍ଚ୍ଥା = ମନୋବାଞ୍ଛା
ମନଃ+ଯୋଗ = ମନୋଯୋଗ
ମନଃ+ହର = ମନୋହର
ତତଃ+ଅଧିକ = ତତୋଧିକ
ବୟ+ବୃଦ୍ଧି = ବୟୋବୃଦ୍ଧି
ତପଃ+ବନ = ତପୋବନ
ମନଃ+ରଞ୍ଜନ = ମନୋରଞ୍ଜନ
ଅଧ+ଗତି = ଅଧୋଗତି
ସ୍-ରୂପୀ ବିସର୍ଗ ପରେ ଅ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମବର୍ଣ୍ଣ କିମ୍ବା ଯ,ର,ଳ,ବ, ହ ଥିଲେ ବିସର୍ଗସ୍ଥାନରେ 'ଓ' ହୁଏ ।
୫.ପୁନଃ+ଅପି = ପୁନରପି
ପୁନଃ+ଆଗମନ = ପୁନରାଗମନ
ପୁନଃ+ମୂଷିକ = ପୁନର୍ମୂଷିକ
ଅନ୍ତଃ+ଦାହ = ଅନ୍ତର୍ଦାହ
ନିଃ+ଜନ = ନିର୍ଜନ
ନିଃ+ଦେଶ = ନିର୍ଦ୍ଦେଶ
ନିଃ+ଲୋଭ = ନିର୍ଲୋଭ
ଅନ୍ତଃ+ହିତ = ଅନ୍ତର୍ହିତ ସ୍ୱଃ+ଗତ = ସ୍ଵର୍ଗତ
ର୍’ ରୂପୀ ବସର୍ଗପରେ ସ୍ଵରବର୍ଣ୍ଣ, ବର୍ଗର ତୃତୀୟ, ଚତୁର୍ଥ, ପଞ୍ଚମବର୍ଷ, ଯ,ର,ଳ,ବ, ହ ଥିଲେ ବିସର୍ଗସ୍ଥାନରେ ‘ର’ ହୁଏ ।
୬.ନିଃ+ରସ = ନୀରସ
ଚକ୍ଷୁ+ରୋଗ = ଚକ୍ଷୁରୋଗ
ନିଃ+ବ = ନୀରବ
‘ରୁ’ ରୂପୀ ବିସର୍ଗପରେ ‘ର’ ଥିଲେ ବିସର୍ଗରେ ଥିବା ‘ର୍’ ର ଲୋପହୁଏ ଓ ବିସର୍ଗ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଵରର ଦୀର୍ଘ ହୁଏ ।
୭. ଅତଃ+ ଏବ = ଅତଏବ ।
ବିସର୍ଗ ପରେ 'ଅ' ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଵରବର୍ଷ ଥିଲେ ବିସର୍ଗର ଲୋପହୁଏ ।
୮.ମନଃ+କାମନା = ମନସ୍କାମନା
ଧନୁଃ+ପାଣି = ଧନୁଷ୍ପାଣି
ନିଃ+ଫଳ = ନିଷ୍ଣଳ
ନମଃ+କାର = ନମସ୍କାର
ନିଃ+ପାପ = ନିଷ୍ପାପ
ପୁରଃ+କାର = ପୁରସ୍କାର
ବିସର୍ଗପରେ କ, ପ, ପ, ଫ ଆଦି ଥିଲେ ବିସର୍ଗ ସ୍ଥାନରେ ସ୍' ହୁଏ ।
ସ୍ଥଳ ବିଶେଷରେ ଏହି ‘ସ୍’ ଷତ୍ଵବିଧ ଅନୁସାରେ ‘ଷ’ ମଧ୍ୟ ହୁଏ ।
ବ୍ୟତିକ୍ରମ –
ହରି+ଚନ୍ଦ୍ର = ହରିଶ୍ଚନ୍ଦ୍ର,
ବାର+ବାର = ବାରମ୍ବାର
ଷଟ୍+ଦଶ = ଷୋଡ଼ଶ
ବୃହତ୍ +ପତି = ବୃହସ୍ପତି
ଏକ+ଦଶ = ଏକାଦଶ
ପର+ପର = ପରସ୍ପର
ଅହଃ+ଅହଃ = ଅହରହ
No comments:
Post a Comment