ଉପସର୍ଗ
ଆମେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଜାଣିପାରିବା ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗଠନରୀତି ରହିଅଛି । ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡିକର ଗଠନରୀତିକୁ ଦେଖ :
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆଦାନ ଆ-ଦା-ଅନ ଗ୍ରହଣ
ପ୍ରଦାନ ପ୍ର-ଦା-ଅନ ଦେବା
ନିଦାନ ନି-ଦା-ଅନ ରୋଗର କାରଣ
ଉପାଦାନ ଉପ-ଆ-ଦା-ଅନ ଉପକରଣ
ଉଲ୍ଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରେ ମୂଳଧାତୁଟି ହେଉଛି ‘ଦା', ଏହି ଧାତୁ ପୂର୍ବରୁ ‘ଆ', 'ପ୍ର’, ‘ନି', ‘ଉପ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଏବଂ ଧାତୁ ପରେ ‘ଅନ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଆଦାନ’, ‘ପ୍ରଦାନ', 'ନିଦାନ’ ଏବଂ ଉପାଦାନ ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି । ଅର୍ଥାତ ଧାତୁ’ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଶବ୍ଦ ଗଢ଼ାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଦ୍ୱିବିଧ ଯଥା; ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଓ ପର ପ୍ରତ୍ୟୟ । ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଉପସର୍ଗ ଓ ପରପ୍ରତ୍ୟୟ ପରିସର୍ଗ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ନାମିତ । ଉପରେ ଲେଖାଥିବା ଶବ୍ଦଗୁଡିକରେ ‘ଆ', ‘ପ୍ର’, ନି ଏବଂ ‘ଉପ’ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଉପସର୍ଗ ଅଟନ୍ତି ।
ପୁନଶ୍ଚ ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଗଠନ ରୀତିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି –
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆରକ୍ତ ଆ-ରକ୍ତ ଈଷତ୍ ନାଲିଆ
ପ୍ରକାଣ୍ଡ ପ୍ର- କାଣ୍ଡ ବୃହତ୍
ନିଆଶ୍ରା ନି- ଆଶ୍ରା ନିରାଶ୍ରୟ
ଉପଜିହ୍ୱା ଉପ-ଜିହ୍ୱା ଘଣ୍ଟିକା
ଏଠାରେ ରକ୍ତ, କାଣ୍ଡ, ଆଶ୍ରା ଓ ଜିହ୍ୱା ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ, ଏଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ବରୁ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଆ, ‘ପ୍ର', 'ନି’ ଏବଂ ‘ଉପ’ ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଯଥାକ୍ରମେ ଆରକ୍ତ, ପ୍ରକାଣ୍ଡ, ନିଆଶ୍ର ଓ ଉପଜିହ୍ୱା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଗଠନ କରାଯାଇଛି । ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏଗୋଟିଏ ଉପସର୍ଗ, ତେଣୁ ଧାତୁ ସହିତ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଯେପରି ଶବ୍ଦଗଠନ କରାଯାଏ, ସେହିପରି ଶବ୍ଦସହିତ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଗଠନ କରାଯାଇପାରେ । ଅନ୍ୟ ଏକ ଦିଗରୁ ବିଚାର କରି ଦେଖିଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପସର୍ଗ ମୂଳତଃ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅବ୍ୟୟ ପଦ । ତେଣୁ ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ –
ଯେଉଁ ଅବ୍ୟୟ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଧାତୁ ପୂର୍ବରୁ ବା ଧାତୁଜ ଶବ୍ଦ ପୂର୍ବରୁ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାନ୍ତି; ସେଗୁଡ଼ିକ ଉପସର୍ଗ ନାମରେ ନାମିତ ।
ଉପସର୍ଗ (ଉପ-ସୃଜ୍-ଅ) ଶବ୍ଦଟି ‘ସୃଜ୍’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ । ଏହି ଧାତୁର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସୃଷ୍ଟି କରିବା, ସର୍ଜନା କରିବା ବା ନିର୍ମାଣ କରିବା; ତେଣୁ ଉପସର୍ଗ ନୂତନନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ, ସର୍ଜନା କରିଥାଏ ବା ନିର୍ମାଣ କରିଥାଏ |
ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ, ମୂଳଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦ ସହିତ ବିଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ମୂଳଧାତୁ ବା ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ କେବଳ ନିଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ନାହିଁ ଅର୍ଥଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟ ଘଟିଥାଏ । ନିମ୍ନସ୍ଥ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରୁ ଏହା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି –
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆଗମନ ଆ-ଗମ୍- ଅନ ଆସିବା
ପ୍ରତ୍ୟାଗମନ ପ୍ରତି – ଆ – ଗମ୍ – ଅନ ଫେରିବା
ନିର୍ଗମନ ନିର – ଗମ୍ – ଅନ ବହିର୍ଗମନ
ଅନୁଗମନ ଅନୁ – ଗମ୍ – ଅନ ପଶ୍ଚାତ୍ଗମନ
ଉଅଦ୍ଗମନ ଉତ୍ – ଗମ୍ – ଅନ ଗଜାହେବା
ଦୁର୍ଗମ ଦୁର – ଗମ୍ - ଆ ଅତି କଷ୍ଟରେ ଗମନ
ଉପରୋକ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରେ ମୂଳଧାତୁଟି ହେଉଛି ‘ଗମ୍', ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗମନ କରିବା ବା ଯିବା । ଏହି ମୂଳଧାତୁ ସହିତ ଆ, ପ୍ରତି, ନିର, ଅନୁ, ଉତ୍ ଓ ଦୁର ଆଦି ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥଦ୍ୟୋତକ ଶବ୍ଦ ଗଠନ କରାଯାଇଛି ।
ଅନୁରୂପ ଭାବରେ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦସହିତ ବିଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଅନେକ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ । ଯଥା -
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅପରୂପ ଅପ – ରୂପ ତୁଳନା ରହିତ
ସୁରୂପ ସୁ - ରୂପ ସୁନ୍ଦର ରୂପ ବା ଆକୃତି
ପ୍ରତିରୂପ ପ୍ରତି – ରୂପ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି
ଅନୁରୂପ ଅନୁ – ରୂପ ସଦୃଶ
ବିରୂପ ବି – ରୂପ କୁରୂପ
‘ରୂପ’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଆକୃତି ବା ଚେହେରା; ଏଠାରେ ବିଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗରେ ଭିନ୍ନାର୍ଥ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଗଠନ କରାଯାଇ ପାରିଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ଉପସର୍ଗଗୁଡିକ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ମୂଳଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିପାରନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଭାଷାରେ କହିଲେ ଏଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରନ୍ତି; କେତେବେଳେ ଏଗୁଡ଼ିକ ମୂଳଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥକୁ ବାଧା ଦିଅନ୍ତି, କେତେବେଳେ ଅର୍ଥକୁ ଅନୁକରଣ କରନ୍ତି ଅଥବା ଅର୍ଥକୁ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଯୁକ୍ତ କରିଥାନ୍ତି । ଯଥା:
(କ) ମୂଳଅର୍ଥରେ ବାଧା ଆଣିବା :
‘ଜି’ ଧାତୁର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଜୟ କରିବା । ‘ପରାଜିତ’ ଶବ୍ଦଟି ‘ପରା’ ଉପସର୍ଗ, ‘ଜି' ଧାତୁ ଓ ‘ତ’ ପରସର୍ଗ ସଂଯୋଗରେ ନିଷ୍ଣନ୍ତି, ଯାହାକି ମୂଳଧାତୁର ବିପରୀତ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ; ଅର୍ଥାତ୍ ଏଠାରେ ‘ପରା’ ଉପସର୍ଗଟି ମୂଳଧାତୁର ଅର୍ଥରେ ବାଧା ଆଣୁଅଛି ।
(ଖ) ମୂଳଅର୍ଥକୁ ଅନୁକରଣ କରିବା :
‘କୁ’ ଧାତୁର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କରିବା । ଏହି ଧାତୁ ସହିତ ‘ଅନୁ’ ଉପସର୍ଗ ଓ ‘ଅନ’ ପରିସର୍ଗ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ‘ଅନୁକରଣ’ ଶବ୍ଦଟି ସୃଷ୍ଟ, ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ନକଲକରଣ, ସଦୃଶ ଆଚରଣ ଇତ୍ୟାଦି; ଅର୍ଥାତ୍ ଏହି ନୂତନ ଶବ୍ଦଟି ମୂଳଧାତୁର ଅର୍ଥକୁ ଅନୁକରଣ କରୁଅଛି ।
(ଗ) ମୂଳଅର୍ଥକୁ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଯୁକ୍ତ କରିବା :
‘ବଚନ' ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କଥା, ବାକ୍ୟ, ଉକ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ଏହି ଶବ୍ଦ ସହିତ ‘ପ୍ର’ ଉପସର୍ଗଟି ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ‘ପ୍ରବଚନ’ ଶବ୍ଦଟି ସୃଷ୍ଟ, ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି- ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ବଚନ, ଉପଦେଶାତ୍ମକ ବାଣୀ, ହିତବାଣୀ, ଉପଦେଶ ବଚନ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ନୂତନ ଶବ୍ଦଟି ମୂଳଶବ୍ଦର ଅର୍ଥକୁ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଯୁକ୍ତ କରୁଅଛି ।
ତେଣୁ ଭାଷାକୁ ସରସ, ସୁନ୍ଦର, ଆକର୍ଷଣୀୟ ତଥା ଆଳଙ୍କାରିକ କରିବାରେ ଉପସର୍ଗର ଭୂମିକାକୁ ସ୍ୱୀକାର ହୁଏ ।
ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦଭଣ୍ଡାରକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । ଯଥା – ତତ୍ସମ, ତଦ୍ଭବ, ଦେଶଜ ଓ ବୈଦେଶିକ । ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ତତ୍ସମ ଶବ୍ଦର ଗଠନରୀତି ସଂସ୍କୃତ ନିୟମ ବା ଧାରାକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ, ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ଉପସର୍ଗଗୁଡିକୁ ଆଧାରକରି ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦକୁ ବିଚାର କରାଯାଏ । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ସମୁଦାୟ ୨୦ଟି ଉପସର୍ଗ ପ୍ରଚଳିତ, ଯଥା - ପ୍ର, ପରା, ଅପ, ସମ୍, ନି, ଅଧୁ, ସୁ, ନିର, ଦୁର, ଉତ୍, ଅତି, ପରି, ପ୍ରତି, ଅବ , ଅନୁ, ବି, ଅଭି, ଉପ, ଅପି ଏବଂ ଆ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦବିଚାରରେ କିପରି ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ତାହା ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।
‘ପ୍ର’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଉତ୍କର୍ଷ, ଉଭବ, ଗତି ଆକ୍ୟ, ସର୍ବତୋଭାବ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପ୍ରକୋପ ପ୍ର – କୁପ - ଆ ଅତିଶୟ କ୍ରୋଧ
ପ୍ରଗତି ପ୍ର - ଗମ୍ - ତି କ୍ରମଶଃ ଉନ୍ନତି
ପ୍ରକ୍ଷେପଣ ପ୍ର - କ୍ଷିପ୍ – ଅନ ନିକ୍ଷେପଣ
ପ୍ରଚଣ୍ଡ ପ୍ର - ଚଣ୍ଡ- ଅ ପ୍ରବଳ
ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ପ୍ର - ଚଷ୍ଟ - ଆ ପ୍ରଗାଢ଼ ଯତ୍ନ
ପ୍ରଦାନ ପ୍ର – ଦା – ଅନ ଦେବା
‘ପରା’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ, ବ୍ୟତିକ୍ରମ, ତିରସ୍କାର, ବିପରୀତ, ନିନ୍ଦା ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପରାକ୍ରମ ପରା - କ୍ରମ୍ - ଅ ଶକ୍ତି
ପରାଜୟ ପରା - ଜି– ଅ ହାର
ପରାଭବ ପରା - ଭୂ – ଅ ପରାଜୟ
ପରାମର୍ଶ ପରା – ମୃଶ୍ – ଅ କର୍ଭବ୍ୟ ସଂପର୍କରେ ବିଚାର
ପରାସ୍ତ ପରା - ଅସ୍ – ଅ ପରାଜିତ
ପରାହତ ପରା – ହନ୍ – ତ ବ୍ୟାହତ
‘ଅପ୍’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ସାଧାରଣ ଭାବରେ ମନ୍ଦ ଅର୍ଥକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ଏହା ମଧ୍ୟ କୁସିତ, ବିରୋଧ, ବିପରୀତ ଓ ଅପକୃଷ୍ଟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅପକର୍ଷ ଅପ - କୃଷ୍ - ଅ ନିକୃଷ୍ଟ
ଅପକାର ଅପ-କୃ – ଅ ଅନିଷ୍ଟ
ଅପଖ୍ୟାତି ଅପ - ଖ୍ୟା - ତି ନିନ୍ଦା
ଅପବାଦ ଅପ- ବଦ୍ – ଅ ଦୁର୍ନାମ
ଅପମାନ ଅପ - ମାନ୍ – ଅ ମାନହାନି
ଅପମୃତ୍ୟୁ ଅପ – ମୃତ୍ୟୁ ଅକାଳ ମରଣ
‘ସମ୍' : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ସମ୍ୟକ, ସହିତ, ସଂହତି, ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଓ ନିକଟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ସନ୍ତାପ ସମ୍ - ତପ୍ତ - ଅ ମନସ୍ତାପ
ସମ୍ବାଦ ସମ୍ - ବଦ୍ – ଅ ଖବର
ସଂଯୋଗ ସମ୍ – ଯୁଜ୍ – ଅ ମିଳନ
ସଂସାର ସମ୍ - ସୃ -ଅ ଜଗତ
ସଂହାର ସମ୍ଭ –ହୃ – ଅ ବଧ
ସମୁଚିତ ସମ୍ - ଉଚିତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉଚିତ
‘ନି’ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ଏକ ନାସ୍ତି ସୂଚକ ଉପସର୍ଗ, ଏହା ମଧ୍ୟ ସମୀପ, ସମ୍ୟକ, ସାଦୃଶ୍ୟ, କୁତ୍ସିତ ଓ
ଆଧୁକ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ନିକୃଷ୍ଟ ନି - କୃଷ୍ – ତ ମନ୍ଦ
ନିଗ୍ରହ ନି - ଗ୍ରହ୍ –ଅ ପୀଡ଼ନ
ନିପୁଣ ନି - ପୁଣ -ଅ କୁଶଳ
ନିବାରଣ ନି – ବାର୍ – ଅନ ନିଷେଧ
ନିବୃତ ନି - ବୃ -ତ ଓଢ଼ଣି
ନ୍ନିଯୁକ୍ତ ନି – ଯୁଜ୍ -ତ ରତ
‘ଅଧୁ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ, ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଆକ୍ୟ, ଅଧୁକାର ଓ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅଧୁକାର ଅଧୁ – କୃ – ଅ ଦାବି
ଅଧୁନାୟକ ଅ - ନୀ – ଅକପରିଚାଳକ
ଅଧିବର୍ଷ ଅଧି – ବର୍ଷ ମଳମାସଯୁକ୍ତ ବର୍ଷ
ଅଧିବାସୀ ଅଧି – ବସ୍ - ଇନ୍ ବାସିନ୍ଦା
ଅଧିମାସ ଅଧି - ମାସ ମଳମାସ
ଅଧିଷ୍ଠାନ ଅଧୂ – ସ୍ଥା – ଅନ ଅବସ୍ଥିତି
‘ସୁ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ମଙ୍ଗଳ, ସୁନ୍ଦର, ସହଜ, ଅନାୟାସ ଓ ଅଧୁକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ସୁଗମ ସୁ - ଗମ୍ - ଆ ସହଜରେ ଗମ୍ୟ
ସୁଚରିତ୍ର ସୁ - ଚର – ଇତ୍ର ନୈତିକ ସ୍ଵଭାବ
ସୁନାମ ସୁ - ନାମ ପ୍ରଶଂସା
ସୁବାସ ସୁ - ବାସ ସୌରଭ
ସୁଯୋଗ ସୁ – ଯୋଗ ଅନୁକୁଳ ସମୟ
ସୁଶୀଳ ସୁ – ଶୀଳ ଭଦ୍ର
ନିର୍ : ଏହା ଅଭାବ, ବାହାର, ନିଶ୍ଚୟ, ନିଃଶେଷ ଓ ଅତିଶୟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ନିର୍ଗମ ନିର୍ – ଗମ୍ – ଅ ବହିର୍ଗମନ
ନିର୍ଜନ ନିର୍ – ଜନ୍ – ଅ ଜନଶୂନ୍ୟ
ନିର୍ଜଳ ନିର୍ - ଜଳ – ଅ ଜଳଶୂନ୍ୟ
ନିର୍ମଳ ନିର୍ – ମଳ ମଳହୀନ
ନିର୍ମୂଳ ନିର୍-ମୂଳ ବିନଷ୍ଟ \ ମୂଳସହ
ନିର୍ଲିପ ନିର୍ – ଲିପ୍ - ଅ ଅନାସକ୍ତ
‘ଦୁର’ : ଉକ୍ତ ଉପସର୍ଗଟି ମନ୍ଦ, ନିନ୍ଦା, ଦୁଃଖ, ନିଷିଦ୍ଧ, କଷ୍ଟ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଦୁର୍ଗନ୍ଧ ଦୁର୍ - ଗନ୍ଧ ଖରାପ ଗନ୍ଧ
ଦୁର୍ଘଟଣା ଦୁର୍ – ଘଟଣା ଅଶୁଭ ଘଟଣା
ଦୁର୍ଜନ ଦୁର୍-ଜନ ୍ ଖରାପ ଲୋକ
ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ ଦୁର- ଭାଗ୍ୟ ମନ୍ଦ ଭାଗ୍ୟ
ଦୁର୍ମଦ ଦୁର- ମଦ୍ – ଅ ଦୁର୍ଦ୍ଧର୍ଷ
ଦୁର୍ମୂଲ୍ୟ ଦୁର-ମୂଲ୍ୟ ମହାର୍ଘ
‘ଉତ୍’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଅତିଶୟ, ଉତ୍କର୍ଷ, ବିରୋଧ, ନିନ୍ଦା, ଅଭାବ, ଅକସ୍ମାତ୍ ଆଦି ଅର୍ଥରେ
ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଉତ୍କର୍ଷ ଉତ୍-କୃଷ୍-ଅ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା
ଉତ୍କଳ ଉତ୍-କଳ୍-ଅ ଓଡ଼ିଶା
ଉତ୍କୋଚ ଉତ୍-କୁତ୍ – ଅ ଲାଞ୍ଚ
ଉତକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍-କ୍ଷିପ୍-ଅ ଉପରକୁ ନିକ୍ଷିପ୍ତ
ଉଦାସୀନ ଉତ୍ – ଆସ୍ – ଈନ୍ ଅନାସକ୍ତ
ଉନ୍ନତ ଉତ୍ – ନମ୍ -ତ ଉଚ୍ଚ
‘ଅତି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଆଧିକ୍ୟ, ଅନୁଚିତ, ଅସୀମ, ଆତିଶଯ୍ୟ ଆଦି ଅର୍ଥ ଦ୍ୟୋତକ ଅଟେ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅତିକ୍ରମ ଅତି - କ୍ରମ୍ -ଅ ଲଙ୍ଘନ
ଅତିଶୟ ଅତି – ଶୀ- ଅ ଅତ୍ୟନ୍ତ
ଅତୀତ ଅତି – ଇ -ତ ଗତ
ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟ ଅତି – ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ଅତୀତ
ଅତ୍ୟଧିକ ଅତି - ଅଧିକ ଖୁବବେଶି
ଅତ୍ୟଳ୍ପ ଅତି - ଅଳ୍ପ ଖୁବକମ୍
‘ପରି’ : ସର୍ବତୋଭାବ, ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ, ଅତିଶୟ, କ୍ରମଶଃ, ଶେଷ, ସମ୍ୟକ, ବ୍ୟାପ୍ତି , ସର୍ବତ୍ର ଆଦି ଅର୍ଥରେ
ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପରିକଳ୍ପନା ପରି – କଳ୍ପ୍– ଅନ - ଆ ଯୋଜନା
ପରିଚର୍ଯ୍ୟା ପରି - ଚର୍ - ଯ - ଆ ସେବା
ପରିଚ୍ଛେଦ ପରି – ଛିଦ୍ – ଅ ପାଠ୍ୟର ଭାଗ
ପରିଣତ ପରି - ନମ୍ – ତ ପରିପକ୍ୱ
ପରିଣୟ ପରି - ନୀ – ଅ ବିବାହ
ପରିଶ୍ରମ ପରି – ଶ୍ରମ୍ - ଅ ବିଶେଷ ଶ୍ରମ, ଖଟଣି
‘ପ୍ରତି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ପରିବର୍ନତ୍ତନ, ସମୀପ, ବିପରୀତ, ସାଦୃଶ୍ୟ, ପ୍ରତ୍ୟେକ, ପଶ୍ଚାତ୍, ବିରୋଧ,
ସମାନ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରତି – କୂଳ ବିରୁଦ୍ଧ, ବିପକ୍ଷ
ପ୍ରତିକୃତି ପ୍ରତି - କୃ -ତି ପ୍ରତିମା
ପ୍ରତିଦାନ ପ୍ରତି – ଦା – ଅନ ପ୍ରତ୍ୟର୍ପଣ
ପ୍ରତିଧ୍ୱନି ପ୍ରତି – ଧୂନ୍ – ଇ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ
ପ୍ରତିପକ୍ଷ ପ୍ରତି – ପକ୍ଷ ବିପକ୍ଷ
ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତର ପ୍ରତି – ଉତ୍ତର ପ୍ରତିଜବାବ
‘ଅବ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଅଧୋଗତି, ନିଶ୍ଚୟ, ଘୃଣା, ଅତ୍ୟନ୍ତ, ସମାନ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅବଗତି ଅବ – ଗମ୍ - ତି ସମ୍ବାଦପ୍ରାପ୍ତି
ଅବତରଣ ଅବ – ତୃ- ଅନ ଓହ୍ଲାଇବା
ଅବନ୍ନତି ଅବ – ନମ୍ – ତି ଅଧୋଗତି
ଅବରୋଧ ଅବ-ରୁଧ୍- ଅ ଅଟକ
ଅବରୋହ ଅବ- ରୁହ୍ –ଅ ଅବତରଣ
ଅବସ୍ଥାନ ଅବ- ସ୍ଥା – ଅନ ବାସସ୍ଥାନ
‘ଅନୁ’ : ଏହା ପଶ୍ଚାତ୍, ହୀନ, ସହିତ, ସମୀପ, ସମ୍ୟକ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅନୁକରଣ ଅନୁ – କୃ – ଅନ ନକଲିକରଣ
ଅନୁକୂଳ ଅନୁ – କୂଳ - ଅ ସହାୟ
ଅନୁଗାମୀ ଅନୁ – ଗମ୍ – ଇନ ପଶ୍ଚାତ୍ ଗାମୀ
ଅନୁଜ ଅନୁ – ଜନ୍ – ଅ ସାନଭାଇ
ଅନୁତାପ ଅନୁ – ତପ୍ - ଅ ପଶ୍ଚାତାପ
ଅନୁରୂପ ଅନୁ – ରୂପ ସଦୃଶ
‘ବି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ବିଶେଷ, ବିପରୀତ, ବିହୀନ, ବହୁ, ପରସ୍ପର, ଭିନ୍ନ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ବିଖ୍ୟାତ ବି - ଖ୍ୟା-ତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ
ବିଜାତି ବି-ଜାତି ଭିନ୍ନଜାତି
ବିତୃଷ୍ଣା ବି-ତୃଷ୍ଣା କାମନାର ଅଭାବ
ବିପକ୍ଷ ବି-ପକ୍ଷ ବିରୋଧୀପକ୍ଷ
ବିଫଳ ବି-ଫଳ ବ୍ୟର୍ଥ
ବିବିଧ ବି-ବିଧା ନାନା ପ୍ରକାର
‘ଅଭି’ : ଏହା ସମ୍ମୁଖ, ଉତ୍ତମ, ଅପକୃଷ୍ଟ, ସମ୍ୟକ, ପୁନଃପୁନଃ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅଭିଜାତ ଅଭି – ଜନ୍ – ତ
ଅଭିଜ୍ଞ ଅଭି – ଜ୍ଞା – ଅ
ଅଭିଜ୍ଞାନ ଅଭି-ଜ୍ଞା- ଅନ
ଅଭିଧାନ ଅଭି – ଧା - ଅନ
ଅଭିଭାଷଣ ଅଭି – ଭାଷ୍- ଅନ
ଅଭିଯାନ ଅଭି – ଯା – ଅନ
‘ଉପ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ନିକଟ, ଆଧିକ୍ୟ, ଦୀନତା, ଅଧସ୍ତନ, ସାଦୃଶ୍ୟ, ଘୃଣା, ସାହାଯ୍ୟ ଆଦି
ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଉପକଣ୍ଠ ଉପ- କଣ୍ଠ ନିକଟ
ଉପକରଣ ଉପ- କୃ – ଅନ ସରଞ୍ଜାମ
ଉପକାର ଉପ - କୃ – ଅ କଲ୍ୟାଣ
ଉପଗୁରୁ ଉପ- ଗୁରୁ ଗୌଣଗୁରୁ
ଉପଗ୍ରହ ଉପ- ଗ୍ରହ ଗ୍ରହ ଚାରିପଟେ ବୁଲୁଥିବା ଗ୍ରହ
ଉପବନ ଉପ – ବନ ବଗିଚା
‘ଅପି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ କ୍ଵଚିତ୍ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଭୂଷଣ ଅର୍ଥରେ
ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅପିଧାନ ଅପି - ଧା - ଅନ ଆଚ୍ଛାଦନ
ଅପିଚ ଅପି – ଚ ଅଧିକନ୍ତୁ
‘ଆ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ବିପରୀତ, ଈଷତ୍, ସୀମା, ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ସମ୍ୟକ୍ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆକର୍ଷଣ ଆ- କୃଷ୍- ଅନ ଟାଣିବା
ଆଗମନ ଆ - ଗମ୍ – ଅନ ଆସିବା
ଆଜୀବନ ଆ-ଜୀବନ ସମଗ୍ର ଜୀବନ
ଆଦେଶ ଆ - ଦିଶ୍ – ଅ ଆଜ୍ଞା
ଆନୟନ ଆ - ନୀ – ଅନ ଆଣିବା
ଆପାଦ ଆ-ପାଦ ପାଦ ବା ଗୋଡ଼ଠାରୁ
ଓଡ଼ିଆଭାଷା ଆର୍ଯ୍ୟଭାଷାଗୋଷ୍ଠୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ସଂସ୍କୃତଭାଷାର ଏହି ୨୦ଗୋଟି ଉପସର୍ଗ ଓଡ଼ିଆ
ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚଳିତ ।
ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଏହି ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ସଂସ୍କୃତର କେତୋଟି ଶବ୍ଦ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଉପସର୍ଗ
ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ନିମ୍ନରେ ଏହାର କେତୋଟି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦିଆଗଲା ।
‘ଅନ୍ତଃ’ : ଅନ୍ତର୍ଗତ, ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ, ଅନ୍ତସ୍କରଣ
'ଆବିଃ’ : ଆବିର୍ଭାବ, ଆବିଷ୍କାର, ଆବିଷ୍କୃତ
‘ତିରଃ' : ତିରସ୍କାର, ତିରୋଧାନ, ତିରୋହିତ
‘ପୁନଃ' : ପୁନର୍ଗମନ, ପୁନର୍ବାର, ପୁନର୍ବିବାହ
‘ପୁରଃ’ : ପୁରୋଭାଗ, ପୁରସ୍କାର, ପୁରସ୍କୃତ
‘ବହିଃ’ : ବହିର୍ଜଗତ, ବହିଷ୍କାର, ବହିର୍ଭୁତ
'ସତ୍’ : ସତ୍ସଙ୍ଗ, ସଦୁପଯୋଗ, ସଦୁପାୟ
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରେ ଆମେ ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦଭଣ୍ଡାରକୁ ବିଚାର କଲେ ।
ସଂସ୍କୃତିର ଏହି ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଅବ୍ୟୟ ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦଗଠନରେ ଅନୁରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହ
କରୁଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ନିମ୍ନସ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ଏହା ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି
ଅଣଫୁଟା ଅଣ-ଫୁଟା
ନାମଞ୍ଜୁର ନା- ମଞ୍ଜୁର
ବେଆଇନ ବେ- ଆଇନ
କୁପୁତ୍ର କୁ- ପୁତ୍ର
ଏଠାରେ ବ୍ୟବହୃତ ‘ଅଣ’, ‘ନା, ‘ବେ’ ଓ ‘କୁ’ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଉପସର୍ଗ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାନ୍ତି ।
ଏଗୁଡିକୁ କେହିକେହି ଅଣ-ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିବାବେଳେ କେହିକେହି ଉପସର୍ଗ ବୋଲି
ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏଗୁଡ଼ିକର ଅନ୍ୟ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।
‘ଅ’ : ଅକ୍ରୂର, ଅକ୍ଷତ, ଅଖଣ୍ଡ, ଅଗାଧ, ଅଚଳ ।
‘ଅଣ’ : ଅଣଅଜା, ଅଣନାତି, ଅଣହଳଦିଆ, ଅଣବାହୁଡ଼ା ।
‘କୁ’ : କୁକର୍ମ, କୁପୁତ୍ର, କୁଭାଷା, କୁଶାସନ ।
‘ଦର’ : ଦରବିକଶିତ, ଦରବିଗଳିତ, ଦରବୁଢ଼ା, ଦରମରା, ଦରହସା ।
‘ନା’ : ନାପସନ୍ଦ, ନାବାଳକ, ନାମଞ୍ଜୁର, ନାଲାଏକ, ନାହକ୍ ।
‘ଫି’ : ଫିଦିନ, ଫିବର୍ଷ, ଫିମାସ, ଫିଲୋକ
‘ବଦ୍ : ବଦ୍ ଖରଚ, ବଦ୍ ଖୋର୍, ବଦ୍ ନାମ୍, ବଦ୍ରାଗୀ ।
‘ବେ’ : ବେଢଙ୍ଗ, ବେସରକାରୀ, ବେହକ୍, ବେହିସାବ ।
‘ହର’ : ହକିକିସ, ହରଘଡ଼ି, ହର୍ ରୋଜ୍, ହରଲୋକ, ହରସାଲ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦର ପୂର୍ବରୁ ସଂଯୁକ୍ତ ହେଉଥିବା ହେତୁ ଏପରି ନାମକରଣ ଯଥାର୍ଥ ଅଟେ ।
ଆମେ ଲକ୍ଷ୍ୟ କଲେ ଜାଣିପାରିବା ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗଠନରୀତି ରହିଅଛି । ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡିକର ଗଠନରୀତିକୁ ଦେଖ :
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆଦାନ ଆ-ଦା-ଅନ ଗ୍ରହଣ
ପ୍ରଦାନ ପ୍ର-ଦା-ଅନ ଦେବା
ନିଦାନ ନି-ଦା-ଅନ ରୋଗର କାରଣ
ଉପାଦାନ ଉପ-ଆ-ଦା-ଅନ ଉପକରଣ
ଉଲ୍ଲିଖିତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରେ ମୂଳଧାତୁଟି ହେଉଛି ‘ଦା', ଏହି ଧାତୁ ପୂର୍ବରୁ ‘ଆ', 'ପ୍ର’, ‘ନି', ‘ଉପ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଏବଂ ଧାତୁ ପରେ ‘ଅନ’ ପ୍ରତ୍ୟୟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଆଦାନ’, ‘ପ୍ରଦାନ', 'ନିଦାନ’ ଏବଂ ଉପାଦାନ ଶବ୍ଦଗୁଡିକ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଅଛି । ଅର୍ଥାତ ଧାତୁ’ ସହିତ ପ୍ରତ୍ୟୟ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଶବ୍ଦ ଗଢ଼ାଯାଏ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟ ଦ୍ୱିବିଧ ଯଥା; ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଓ ପର ପ୍ରତ୍ୟୟ । ପୂର୍ବ ପ୍ରତ୍ୟୟ ଉପସର୍ଗ ଓ ପରପ୍ରତ୍ୟୟ ପରିସର୍ଗ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ନାମିତ । ଉପରେ ଲେଖାଥିବା ଶବ୍ଦଗୁଡିକରେ ‘ଆ', ‘ପ୍ର’, ନି ଏବଂ ‘ଉପ’ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଉପସର୍ଗ ଅଟନ୍ତି ।
ପୁନଶ୍ଚ ନିମ୍ନଲିଖୁତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକର ଗଠନ ରୀତିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି –
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆରକ୍ତ ଆ-ରକ୍ତ ଈଷତ୍ ନାଲିଆ
ପ୍ରକାଣ୍ଡ ପ୍ର- କାଣ୍ଡ ବୃହତ୍
ନିଆଶ୍ରା ନି- ଆଶ୍ରା ନିରାଶ୍ରୟ
ଉପଜିହ୍ୱା ଉପ-ଜିହ୍ୱା ଘଣ୍ଟିକା
ଏଠାରେ ରକ୍ତ, କାଣ୍ଡ, ଆଶ୍ରା ଓ ଜିହ୍ୱା ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦ, ଏଗୁଡ଼ିକ ପୂର୍ବରୁ ଯଥାକ୍ରମେ ‘ଆ, ‘ପ୍ର', 'ନି’ ଏବଂ ‘ଉପ’ ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଯଥାକ୍ରମେ ଆରକ୍ତ, ପ୍ରକାଣ୍ଡ, ନିଆଶ୍ର ଓ ଉପଜିହ୍ୱା ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଗଠନ କରାଯାଇଛି । ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ଏହି ପ୍ରତ୍ୟୟଗୁଡ଼ିକ ଗୋଟିଏଗୋଟିଏ ଉପସର୍ଗ, ତେଣୁ ଧାତୁ ସହିତ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଯେପରି ଶବ୍ଦଗଠନ କରାଯାଏ, ସେହିପରି ଶବ୍ଦସହିତ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟ ଗଠନ କରାଯାଇପାରେ । ଅନ୍ୟ ଏକ ଦିଗରୁ ବିଚାର କରି ଦେଖିଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଉପସର୍ଗ ମୂଳତଃ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଅବ୍ୟୟ ପଦ । ତେଣୁ ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ –
ଯେଉଁ ଅବ୍ୟୟ ପଦଗୁଡ଼ିକ ଧାତୁ ପୂର୍ବରୁ ବା ଧାତୁଜ ଶବ୍ଦ ପୂର୍ବରୁ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାନ୍ତି; ସେଗୁଡ଼ିକ ଉପସର୍ଗ ନାମରେ ନାମିତ ।
ଉପସର୍ଗ (ଉପ-ସୃଜ୍-ଅ) ଶବ୍ଦଟି ‘ସୃଜ୍’ ଧାତୁରୁ ନିଷ୍ପନ୍ନ । ଏହି ଧାତୁର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ସୃଷ୍ଟି କରିବା, ସର୍ଜନା କରିବା ବା ନିର୍ମାଣ କରିବା; ତେଣୁ ଉପସର୍ଗ ନୂତନନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ, ସର୍ଜନା କରିଥାଏ ବା ନିର୍ମାଣ କରିଥାଏ |
ଆମେ ଜାଣିଲେ ଯେ, ମୂଳଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦ ସହିତ ବିଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ମୂଳଧାତୁ ବା ମୂଳ ଶବ୍ଦରେ କେବଳ ନିଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ ନାହିଁ ଅର୍ଥଗତ ପରିବର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟ ଘଟିଥାଏ । ନିମ୍ନସ୍ଥ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରୁ ଏହା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି –
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆଗମନ ଆ-ଗମ୍- ଅନ ଆସିବା
ପ୍ରତ୍ୟାଗମନ ପ୍ରତି – ଆ – ଗମ୍ – ଅନ ଫେରିବା
ନିର୍ଗମନ ନିର – ଗମ୍ – ଅନ ବହିର୍ଗମନ
ଅନୁଗମନ ଅନୁ – ଗମ୍ – ଅନ ପଶ୍ଚାତ୍ଗମନ
ଉଅଦ୍ଗମନ ଉତ୍ – ଗମ୍ – ଅନ ଗଜାହେବା
ଦୁର୍ଗମ ଦୁର – ଗମ୍ - ଆ ଅତି କଷ୍ଟରେ ଗମନ
ଉପରୋକ୍ତ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକରେ ମୂଳଧାତୁଟି ହେଉଛି ‘ଗମ୍', ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଗମନ କରିବା ବା ଯିବା । ଏହି ମୂଳଧାତୁ ସହିତ ଆ, ପ୍ରତି, ନିର, ଅନୁ, ଉତ୍ ଓ ଦୁର ଆଦି ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଭିନ୍ନ ଅର୍ଥଦ୍ୟୋତକ ଶବ୍ଦ ଗଠନ କରାଯାଇଛି ।
ଅନୁରୂପ ଭାବରେ ଗୋଟିଏ ଶବ୍ଦସହିତ ବିଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗ କରାଯାଇ ଅନେକ ନୂତନ ଶବ୍ଦ ସୃଷ୍ଟି କରାଯାଇପାରେ । ଯଥା -
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅପରୂପ ଅପ – ରୂପ ତୁଳନା ରହିତ
ସୁରୂପ ସୁ - ରୂପ ସୁନ୍ଦର ରୂପ ବା ଆକୃତି
ପ୍ରତିରୂପ ପ୍ରତି – ରୂପ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି
ଅନୁରୂପ ଅନୁ – ରୂପ ସଦୃଶ
ବିରୂପ ବି – ରୂପ କୁରୂପ
‘ରୂପ’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଆକୃତି ବା ଚେହେରା; ଏଠାରେ ବିଭିନ୍ନ ଉପସର୍ଗ ସଂଯୋଗରେ ଭିନ୍ନାର୍ଥ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକୁ ଗଠନ କରାଯାଇ ପାରିଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ଉପସର୍ଗଗୁଡିକ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ମୂଳଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆଣିପାରନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଭାଷାରେ କହିଲେ ଏଗୁଡ଼ିକ ବିଭିନ୍ନ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇପାରନ୍ତି; କେତେବେଳେ ଏଗୁଡ଼ିକ ମୂଳଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥକୁ ବାଧା ଦିଅନ୍ତି, କେତେବେଳେ ଅର୍ଥକୁ ଅନୁକରଣ କରନ୍ତି ଅଥବା ଅର୍ଥକୁ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଯୁକ୍ତ କରିଥାନ୍ତି । ଯଥା:
(କ) ମୂଳଅର୍ଥରେ ବାଧା ଆଣିବା :
‘ଜି’ ଧାତୁର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଜୟ କରିବା । ‘ପରାଜିତ’ ଶବ୍ଦଟି ‘ପରା’ ଉପସର୍ଗ, ‘ଜି' ଧାତୁ ଓ ‘ତ’ ପରସର୍ଗ ସଂଯୋଗରେ ନିଷ୍ଣନ୍ତି, ଯାହାକି ମୂଳଧାତୁର ବିପରୀତ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ; ଅର୍ଥାତ୍ ଏଠାରେ ‘ପରା’ ଉପସର୍ଗଟି ମୂଳଧାତୁର ଅର୍ଥରେ ବାଧା ଆଣୁଅଛି ।
(ଖ) ମୂଳଅର୍ଥକୁ ଅନୁକରଣ କରିବା :
‘କୁ’ ଧାତୁର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କରିବା । ଏହି ଧାତୁ ସହିତ ‘ଅନୁ’ ଉପସର୍ଗ ଓ ‘ଅନ’ ପରିସର୍ଗ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ‘ଅନୁକରଣ’ ଶବ୍ଦଟି ସୃଷ୍ଟ, ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ନକଲକରଣ, ସଦୃଶ ଆଚରଣ ଇତ୍ୟାଦି; ଅର୍ଥାତ୍ ଏହି ନୂତନ ଶବ୍ଦଟି ମୂଳଧାତୁର ଅର୍ଥକୁ ଅନୁକରଣ କରୁଅଛି ।
(ଗ) ମୂଳଅର୍ଥକୁ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଯୁକ୍ତ କରିବା :
‘ବଚନ' ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କଥା, ବାକ୍ୟ, ଉକ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି । ଏହି ଶବ୍ଦ ସହିତ ‘ପ୍ର’ ଉପସର୍ଗଟି ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ‘ପ୍ରବଚନ’ ଶବ୍ଦଟି ସୃଷ୍ଟ, ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି- ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ବଚନ, ଉପଦେଶାତ୍ମକ ବାଣୀ, ହିତବାଣୀ, ଉପଦେଶ ବଚନ ଇତ୍ୟାଦି । ଏଠାରେ ନୂତନ ଶବ୍ଦଟି ମୂଳଶବ୍ଦର ଅର୍ଥକୁ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟଯୁକ୍ତ କରୁଅଛି ।
ତେଣୁ ଭାଷାକୁ ସରସ, ସୁନ୍ଦର, ଆକର୍ଷଣୀୟ ତଥା ଆଳଙ୍କାରିକ କରିବାରେ ଉପସର୍ଗର ଭୂମିକାକୁ ସ୍ୱୀକାର ହୁଏ ।
ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦଭଣ୍ଡାରକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଏ । ଯଥା – ତତ୍ସମ, ତଦ୍ଭବ, ଦେଶଜ ଓ ବୈଦେଶିକ । ଏହି ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ତତ୍ସମ ଶବ୍ଦର ଗଠନରୀତି ସଂସ୍କୃତ ନିୟମ ବା ଧାରାକୁ ଅନୁସରଣ କରିଥାଏ, ତେଣୁ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ପ୍ରଚଳିତ ଉପସର୍ଗଗୁଡିକୁ ଆଧାରକରି ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦକୁ ବିଚାର କରାଯାଏ । ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ସମୁଦାୟ ୨୦ଟି ଉପସର୍ଗ ପ୍ରଚଳିତ, ଯଥା - ପ୍ର, ପରା, ଅପ, ସମ୍, ନି, ଅଧୁ, ସୁ, ନିର, ଦୁର, ଉତ୍, ଅତି, ପରି, ପ୍ରତି, ଅବ , ଅନୁ, ବି, ଅଭି, ଉପ, ଅପି ଏବଂ ଆ । ଏଗୁଡ଼ିକ ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦବିଚାରରେ କିପରି ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ତାହା ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।
‘ପ୍ର’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଉତ୍କର୍ଷ, ଉଭବ, ଗତି ଆକ୍ୟ, ସର୍ବତୋଭାବ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପ୍ରକୋପ ପ୍ର – କୁପ - ଆ ଅତିଶୟ କ୍ରୋଧ
ପ୍ରଗତି ପ୍ର - ଗମ୍ - ତି କ୍ରମଶଃ ଉନ୍ନତି
ପ୍ରକ୍ଷେପଣ ପ୍ର - କ୍ଷିପ୍ – ଅନ ନିକ୍ଷେପଣ
ପ୍ରଚଣ୍ଡ ପ୍ର - ଚଣ୍ଡ- ଅ ପ୍ରବଳ
ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ପ୍ର - ଚଷ୍ଟ - ଆ ପ୍ରଗାଢ଼ ଯତ୍ନ
ପ୍ରଦାନ ପ୍ର – ଦା – ଅନ ଦେବା
‘ପରା’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ, ବ୍ୟତିକ୍ରମ, ତିରସ୍କାର, ବିପରୀତ, ନିନ୍ଦା ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପରାକ୍ରମ ପରା - କ୍ରମ୍ - ଅ ଶକ୍ତି
ପରାଜୟ ପରା - ଜି– ଅ ହାର
ପରାଭବ ପରା - ଭୂ – ଅ ପରାଜୟ
ପରାମର୍ଶ ପରା – ମୃଶ୍ – ଅ କର୍ଭବ୍ୟ ସଂପର୍କରେ ବିଚାର
ପରାସ୍ତ ପରା - ଅସ୍ – ଅ ପରାଜିତ
ପରାହତ ପରା – ହନ୍ – ତ ବ୍ୟାହତ
‘ଅପ୍’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ସାଧାରଣ ଭାବରେ ମନ୍ଦ ଅର୍ଥକୁ ବ୍ୟକ୍ତ କରେ, ଏହା ମଧ୍ୟ କୁସିତ, ବିରୋଧ, ବିପରୀତ ଓ ଅପକୃଷ୍ଟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅପକର୍ଷ ଅପ - କୃଷ୍ - ଅ ନିକୃଷ୍ଟ
ଅପକାର ଅପ-କୃ – ଅ ଅନିଷ୍ଟ
ଅପଖ୍ୟାତି ଅପ - ଖ୍ୟା - ତି ନିନ୍ଦା
ଅପବାଦ ଅପ- ବଦ୍ – ଅ ଦୁର୍ନାମ
ଅପମାନ ଅପ - ମାନ୍ – ଅ ମାନହାନି
ଅପମୃତ୍ୟୁ ଅପ – ମୃତ୍ୟୁ ଅକାଳ ମରଣ
‘ସମ୍' : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ସମ୍ୟକ, ସହିତ, ସଂହତି, ଆଭିମୁଖ୍ୟ ଓ ନିକଟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ସନ୍ତାପ ସମ୍ - ତପ୍ତ - ଅ ମନସ୍ତାପ
ସମ୍ବାଦ ସମ୍ - ବଦ୍ – ଅ ଖବର
ସଂଯୋଗ ସମ୍ – ଯୁଜ୍ – ଅ ମିଳନ
ସଂସାର ସମ୍ - ସୃ -ଅ ଜଗତ
ସଂହାର ସମ୍ଭ –ହୃ – ଅ ବଧ
ସମୁଚିତ ସମ୍ - ଉଚିତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉଚିତ
‘ନି’ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ଏକ ନାସ୍ତି ସୂଚକ ଉପସର୍ଗ, ଏହା ମଧ୍ୟ ସମୀପ, ସମ୍ୟକ, ସାଦୃଶ୍ୟ, କୁତ୍ସିତ ଓ
ଆଧୁକ୍ୟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ନିକୃଷ୍ଟ ନି - କୃଷ୍ – ତ ମନ୍ଦ
ନିଗ୍ରହ ନି - ଗ୍ରହ୍ –ଅ ପୀଡ଼ନ
ନିପୁଣ ନି - ପୁଣ -ଅ କୁଶଳ
ନିବାରଣ ନି – ବାର୍ – ଅନ ନିଷେଧ
ନିବୃତ ନି - ବୃ -ତ ଓଢ଼ଣି
ନ୍ନିଯୁକ୍ତ ନି – ଯୁଜ୍ -ତ ରତ
‘ଅଧୁ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ, ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଆକ୍ୟ, ଅଧୁକାର ଓ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅଧୁକାର ଅଧୁ – କୃ – ଅ ଦାବି
ଅଧୁନାୟକ ଅ - ନୀ – ଅକପରିଚାଳକ
ଅଧିବର୍ଷ ଅଧି – ବର୍ଷ ମଳମାସଯୁକ୍ତ ବର୍ଷ
ଅଧିବାସୀ ଅଧି – ବସ୍ - ଇନ୍ ବାସିନ୍ଦା
ଅଧିମାସ ଅଧି - ମାସ ମଳମାସ
ଅଧିଷ୍ଠାନ ଅଧୂ – ସ୍ଥା – ଅନ ଅବସ୍ଥିତି
‘ସୁ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ମଙ୍ଗଳ, ସୁନ୍ଦର, ସହଜ, ଅନାୟାସ ଓ ଅଧୁକ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ସୁଗମ ସୁ - ଗମ୍ - ଆ ସହଜରେ ଗମ୍ୟ
ସୁଚରିତ୍ର ସୁ - ଚର – ଇତ୍ର ନୈତିକ ସ୍ଵଭାବ
ସୁନାମ ସୁ - ନାମ ପ୍ରଶଂସା
ସୁବାସ ସୁ - ବାସ ସୌରଭ
ସୁଯୋଗ ସୁ – ଯୋଗ ଅନୁକୁଳ ସମୟ
ସୁଶୀଳ ସୁ – ଶୀଳ ଭଦ୍ର
ନିର୍ : ଏହା ଅଭାବ, ବାହାର, ନିଶ୍ଚୟ, ନିଃଶେଷ ଓ ଅତିଶୟ ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ନିର୍ଗମ ନିର୍ – ଗମ୍ – ଅ ବହିର୍ଗମନ
ନିର୍ଜନ ନିର୍ – ଜନ୍ – ଅ ଜନଶୂନ୍ୟ
ନିର୍ଜଳ ନିର୍ - ଜଳ – ଅ ଜଳଶୂନ୍ୟ
ନିର୍ମଳ ନିର୍ – ମଳ ମଳହୀନ
ନିର୍ମୂଳ ନିର୍-ମୂଳ ବିନଷ୍ଟ \ ମୂଳସହ
ନିର୍ଲିପ ନିର୍ – ଲିପ୍ - ଅ ଅନାସକ୍ତ
‘ଦୁର’ : ଉକ୍ତ ଉପସର୍ଗଟି ମନ୍ଦ, ନିନ୍ଦା, ଦୁଃଖ, ନିଷିଦ୍ଧ, କଷ୍ଟ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଦୁର୍ଗନ୍ଧ ଦୁର୍ - ଗନ୍ଧ ଖରାପ ଗନ୍ଧ
ଦୁର୍ଘଟଣା ଦୁର୍ – ଘଟଣା ଅଶୁଭ ଘଟଣା
ଦୁର୍ଜନ ଦୁର୍-ଜନ ୍ ଖରାପ ଲୋକ
ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ ଦୁର- ଭାଗ୍ୟ ମନ୍ଦ ଭାଗ୍ୟ
ଦୁର୍ମଦ ଦୁର- ମଦ୍ – ଅ ଦୁର୍ଦ୍ଧର୍ଷ
ଦୁର୍ମୂଲ୍ୟ ଦୁର-ମୂଲ୍ୟ ମହାର୍ଘ
‘ଉତ୍’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଅତିଶୟ, ଉତ୍କର୍ଷ, ବିରୋଧ, ନିନ୍ଦା, ଅଭାବ, ଅକସ୍ମାତ୍ ଆଦି ଅର୍ଥରେ
ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଉତ୍କର୍ଷ ଉତ୍-କୃଷ୍-ଅ ଶ୍ରେଷ୍ଠତା
ଉତ୍କଳ ଉତ୍-କଳ୍-ଅ ଓଡ଼ିଶା
ଉତ୍କୋଚ ଉତ୍-କୁତ୍ – ଅ ଲାଞ୍ଚ
ଉତକ୍ଷିପ୍ତ ଉତ୍-କ୍ଷିପ୍-ଅ ଉପରକୁ ନିକ୍ଷିପ୍ତ
ଉଦାସୀନ ଉତ୍ – ଆସ୍ – ଈନ୍ ଅନାସକ୍ତ
ଉନ୍ନତ ଉତ୍ – ନମ୍ -ତ ଉଚ୍ଚ
‘ଅତି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଆଧିକ୍ୟ, ଅନୁଚିତ, ଅସୀମ, ଆତିଶଯ୍ୟ ଆଦି ଅର୍ଥ ଦ୍ୟୋତକ ଅଟେ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅତିକ୍ରମ ଅତି - କ୍ରମ୍ -ଅ ଲଙ୍ଘନ
ଅତିଶୟ ଅତି – ଶୀ- ଅ ଅତ୍ୟନ୍ତ
ଅତୀତ ଅତି – ଇ -ତ ଗତ
ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟ ଅତି – ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟର ଅତୀତ
ଅତ୍ୟଧିକ ଅତି - ଅଧିକ ଖୁବବେଶି
ଅତ୍ୟଳ୍ପ ଅତି - ଅଳ୍ପ ଖୁବକମ୍
‘ପରି’ : ସର୍ବତୋଭାବ, ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ, ଅତିଶୟ, କ୍ରମଶଃ, ଶେଷ, ସମ୍ୟକ, ବ୍ୟାପ୍ତି , ସର୍ବତ୍ର ଆଦି ଅର୍ଥରେ
ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପରିକଳ୍ପନା ପରି – କଳ୍ପ୍– ଅନ - ଆ ଯୋଜନା
ପରିଚର୍ଯ୍ୟା ପରି - ଚର୍ - ଯ - ଆ ସେବା
ପରିଚ୍ଛେଦ ପରି – ଛିଦ୍ – ଅ ପାଠ୍ୟର ଭାଗ
ପରିଣତ ପରି - ନମ୍ – ତ ପରିପକ୍ୱ
ପରିଣୟ ପରି - ନୀ – ଅ ବିବାହ
ପରିଶ୍ରମ ପରି – ଶ୍ରମ୍ - ଅ ବିଶେଷ ଶ୍ରମ, ଖଟଣି
‘ପ୍ରତି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ପରିବର୍ନତ୍ତନ, ସମୀପ, ବିପରୀତ, ସାଦୃଶ୍ୟ, ପ୍ରତ୍ୟେକ, ପଶ୍ଚାତ୍, ବିରୋଧ,
ସମାନ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରତି – କୂଳ ବିରୁଦ୍ଧ, ବିପକ୍ଷ
ପ୍ରତିକୃତି ପ୍ରତି - କୃ -ତି ପ୍ରତିମା
ପ୍ରତିଦାନ ପ୍ରତି – ଦା – ଅନ ପ୍ରତ୍ୟର୍ପଣ
ପ୍ରତିଧ୍ୱନି ପ୍ରତି – ଧୂନ୍ – ଇ ପ୍ରତିଶବ୍ଦ
ପ୍ରତିପକ୍ଷ ପ୍ରତି – ପକ୍ଷ ବିପକ୍ଷ
ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ତର ପ୍ରତି – ଉତ୍ତର ପ୍ରତିଜବାବ
‘ଅବ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଅଧୋଗତି, ନିଶ୍ଚୟ, ଘୃଣା, ଅତ୍ୟନ୍ତ, ସମାନ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅବଗତି ଅବ – ଗମ୍ - ତି ସମ୍ବାଦପ୍ରାପ୍ତି
ଅବତରଣ ଅବ – ତୃ- ଅନ ଓହ୍ଲାଇବା
ଅବନ୍ନତି ଅବ – ନମ୍ – ତି ଅଧୋଗତି
ଅବରୋଧ ଅବ-ରୁଧ୍- ଅ ଅଟକ
ଅବରୋହ ଅବ- ରୁହ୍ –ଅ ଅବତରଣ
ଅବସ୍ଥାନ ଅବ- ସ୍ଥା – ଅନ ବାସସ୍ଥାନ
‘ଅନୁ’ : ଏହା ପଶ୍ଚାତ୍, ହୀନ, ସହିତ, ସମୀପ, ସମ୍ୟକ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅନୁକରଣ ଅନୁ – କୃ – ଅନ ନକଲିକରଣ
ଅନୁକୂଳ ଅନୁ – କୂଳ - ଅ ସହାୟ
ଅନୁଗାମୀ ଅନୁ – ଗମ୍ – ଇନ ପଶ୍ଚାତ୍ ଗାମୀ
ଅନୁଜ ଅନୁ – ଜନ୍ – ଅ ସାନଭାଇ
ଅନୁତାପ ଅନୁ – ତପ୍ - ଅ ପଶ୍ଚାତାପ
ଅନୁରୂପ ଅନୁ – ରୂପ ସଦୃଶ
‘ବି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ବିଶେଷ, ବିପରୀତ, ବିହୀନ, ବହୁ, ପରସ୍ପର, ଭିନ୍ନ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ବିଖ୍ୟାତ ବି - ଖ୍ୟା-ତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ
ବିଜାତି ବି-ଜାତି ଭିନ୍ନଜାତି
ବିତୃଷ୍ଣା ବି-ତୃଷ୍ଣା କାମନାର ଅଭାବ
ବିପକ୍ଷ ବି-ପକ୍ଷ ବିରୋଧୀପକ୍ଷ
ବିଫଳ ବି-ଫଳ ବ୍ୟର୍ଥ
ବିବିଧ ବି-ବିଧା ନାନା ପ୍ରକାର
‘ଅଭି’ : ଏହା ସମ୍ମୁଖ, ଉତ୍ତମ, ଅପକୃଷ୍ଟ, ସମ୍ୟକ, ପୁନଃପୁନଃ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅଭିଜାତ ଅଭି – ଜନ୍ – ତ
ଅଭିଜ୍ଞ ଅଭି – ଜ୍ଞା – ଅ
ଅଭିଜ୍ଞାନ ଅଭି-ଜ୍ଞା- ଅନ
ଅଭିଧାନ ଅଭି – ଧା - ଅନ
ଅଭିଭାଷଣ ଅଭି – ଭାଷ୍- ଅନ
ଅଭିଯାନ ଅଭି – ଯା – ଅନ
‘ଉପ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ନିକଟ, ଆଧିକ୍ୟ, ଦୀନତା, ଅଧସ୍ତନ, ସାଦୃଶ୍ୟ, ଘୃଣା, ସାହାଯ୍ୟ ଆଦି
ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଉପକଣ୍ଠ ଉପ- କଣ୍ଠ ନିକଟ
ଉପକରଣ ଉପ- କୃ – ଅନ ସରଞ୍ଜାମ
ଉପକାର ଉପ - କୃ – ଅ କଲ୍ୟାଣ
ଉପଗୁରୁ ଉପ- ଗୁରୁ ଗୌଣଗୁରୁ
ଉପଗ୍ରହ ଉପ- ଗ୍ରହ ଗ୍ରହ ଚାରିପଟେ ବୁଲୁଥିବା ଗ୍ରହ
ଉପବନ ଉପ – ବନ ବଗିଚା
‘ଅପି’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ କ୍ଵଚିତ୍ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ । ଏହା ସାଧାରଣତଃ ଭୂଷଣ ଅର୍ଥରେ
ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଅପିଧାନ ଅପି - ଧା - ଅନ ଆଚ୍ଛାଦନ
ଅପିଚ ଅପି – ଚ ଅଧିକନ୍ତୁ
‘ଆ’ : ଏହି ଉପସର୍ଗଟି ବିପରୀତ, ଈଷତ୍, ସୀମା, ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ସମ୍ୟକ୍ ଆଦି ଅର୍ଥରେ ବ୍ୟବହୃତ ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି ଅର୍ଥ
ଆକର୍ଷଣ ଆ- କୃଷ୍- ଅନ ଟାଣିବା
ଆଗମନ ଆ - ଗମ୍ – ଅନ ଆସିବା
ଆଜୀବନ ଆ-ଜୀବନ ସମଗ୍ର ଜୀବନ
ଆଦେଶ ଆ - ଦିଶ୍ – ଅ ଆଜ୍ଞା
ଆନୟନ ଆ - ନୀ – ଅନ ଆଣିବା
ଆପାଦ ଆ-ପାଦ ପାଦ ବା ଗୋଡ଼ଠାରୁ
ଓଡ଼ିଆଭାଷା ଆର୍ଯ୍ୟଭାଷାଗୋଷ୍ଠୀର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ସଂସ୍କୃତଭାଷାର ଏହି ୨୦ଗୋଟି ଉପସର୍ଗ ଓଡ଼ିଆ
ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚଳିତ ।
ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାର ଏହି ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ସଂସ୍କୃତର କେତୋଟି ଶବ୍ଦ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଉପସର୍ଗ
ଭାବରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବାର ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ନିମ୍ନରେ ଏହାର କେତୋଟି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦିଆଗଲା ।
‘ଅନ୍ତଃ’ : ଅନ୍ତର୍ଗତ, ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ, ଅନ୍ତସ୍କରଣ
'ଆବିଃ’ : ଆବିର୍ଭାବ, ଆବିଷ୍କାର, ଆବିଷ୍କୃତ
‘ତିରଃ' : ତିରସ୍କାର, ତିରୋଧାନ, ତିରୋହିତ
‘ପୁନଃ' : ପୁନର୍ଗମନ, ପୁନର୍ବାର, ପୁନର୍ବିବାହ
‘ପୁରଃ’ : ପୁରୋଭାଗ, ପୁରସ୍କାର, ପୁରସ୍କୃତ
‘ବହିଃ’ : ବହିର୍ଜଗତ, ବହିଷ୍କାର, ବହିର୍ଭୁତ
'ସତ୍’ : ସତ୍ସଙ୍ଗ, ସଦୁପଯୋଗ, ସଦୁପାୟ
ଉପରୋକ୍ତ ଆଲୋଚନାରେ ଆମେ ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦଭଣ୍ଡାରକୁ ବିଚାର କଲେ ।
ସଂସ୍କୃତିର ଏହି ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେତେକ ଅବ୍ୟୟ ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦଗଠନରେ ଅନୁରୂପ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହ
କରୁଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ନିମ୍ନସ୍ତ୍ର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତରୁ ଏହା ଲକ୍ଷ୍ୟ କର ।
ଶବ୍ଦ ଗଠନରୀତି
ଅଣଫୁଟା ଅଣ-ଫୁଟା
ନାମଞ୍ଜୁର ନା- ମଞ୍ଜୁର
ବେଆଇନ ବେ- ଆଇନ
କୁପୁତ୍ର କୁ- ପୁତ୍ର
ଏଠାରେ ବ୍ୟବହୃତ ‘ଅଣ’, ‘ନା, ‘ବେ’ ଓ ‘କୁ’ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଉପସର୍ଗ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥାନ୍ତି ।
ଏଗୁଡିକୁ କେହିକେହି ଅଣ-ସଂସ୍କୃତ ଉପସର୍ଗ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିବାବେଳେ କେହିକେହି ଉପସର୍ଗ ବୋଲି
ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏଗୁଡ଼ିକର ଅନ୍ୟ କେତେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।
‘ଅ’ : ଅକ୍ରୂର, ଅକ୍ଷତ, ଅଖଣ୍ଡ, ଅଗାଧ, ଅଚଳ ।
‘ଅଣ’ : ଅଣଅଜା, ଅଣନାତି, ଅଣହଳଦିଆ, ଅଣବାହୁଡ଼ା ।
‘କୁ’ : କୁକର୍ମ, କୁପୁତ୍ର, କୁଭାଷା, କୁଶାସନ ।
‘ଦର’ : ଦରବିକଶିତ, ଦରବିଗଳିତ, ଦରବୁଢ଼ା, ଦରମରା, ଦରହସା ।
‘ନା’ : ନାପସନ୍ଦ, ନାବାଳକ, ନାମଞ୍ଜୁର, ନାଲାଏକ, ନାହକ୍ ।
‘ଫି’ : ଫିଦିନ, ଫିବର୍ଷ, ଫିମାସ, ଫିଲୋକ
‘ବଦ୍ : ବଦ୍ ଖରଚ, ବଦ୍ ଖୋର୍, ବଦ୍ ନାମ୍, ବଦ୍ରାଗୀ ।
‘ବେ’ : ବେଢଙ୍ଗ, ବେସରକାରୀ, ବେହକ୍, ବେହିସାବ ।
‘ହର’ : ହକିକିସ, ହରଘଡ଼ି, ହର୍ ରୋଜ୍, ହରଲୋକ, ହରସାଲ ଇତ୍ୟାଦି ।
ଉପସର୍ଗଗୁଡ଼ିକ ଧାତୁ ବା ଶବ୍ଦର ପୂର୍ବରୁ ସଂଯୁକ୍ତ ହେଉଥିବା ହେତୁ ଏପରି ନାମକରଣ ଯଥାର୍ଥ ଅଟେ ।
No comments:
Post a Comment